Mulikwamba mwajifumbapo kuti Intaneti ntchivichi? Panji kujifumbapo kuti Intaneti na vinthu nga Youtube, Facebook na Whatsapp vikukolelanako wuli. Taŵanji tili ku jifumbaposo kuti ka Intanet njakwa njani, ikamba nkhuni ndipo ŵakunozga mbanjani. Taŵanandi mwa ise tikukhumbaso nga tinga tewetanga ntchito zakukhwaskana vya Intaneti. Apa tidumbiskanenge mwakudumura vya chinthu ichi tikuti Intaneti.

Mu chipusupusu, Intaneti nkhulumikizgana kwa ma netiweki ya ma kompyuta ghose mu makontineti gha nkhondi na ghaŵili ghachalo chapasi, awonani chithuzi 3.

Kwamba kwa Intaneti.

Chithuzi 1. Ŵanyake mwaŵanthu aŵo ŵakateweta milimo yikulu kuti Intaneti yiŵeko.

Intaneti ikamba muvyilimika vyamuma 1960 mchalo cha Amerika. Chilato chakwambira Intaneti chikaŵa chakuti ma bungwe ghakupanga vya kafukufuku mu vyalo vya Amerika na Europe gha nkhwaskanenge na kukolelananga pa milimo yayo. Ŵanyake mwaŵanthu aŵo ŵakachitapo milimo yikulu kuti Intaneti yiweko niŵanthu nge ŵa Robert W.Taylor. Ŵa Taylor naŵanji ndiŵo ŵakayambiska Advanced Research Projects Agency Network (ARPANET) iyo yikaŵa chikozgo chakwamba cha Intaneti. ARPANET ikamba pasi pa nthambi yakuwona vya chitetezo ku America ya Department of Defence. Ŵa Vinton Cerf na Robert Kahn, ŵanthu ŵaŵili aŵa ŵakapanga malango gha Transmission Control Protocol/Internet Protocol (TCP/IP) . TCP/IP ni malango yamoza yakukhumbikwira chomene pa Intaneti. Vya Malango ghapa Intaneti tidumbilange munthazi.

Intaneti njakwa njani.

Chithuzi 2. Ghanyake mwa ma bungwe agho gha kuwonelera vya Intaneti.

Kwamba kumtendeko Intaneti yikaŵa mumawoko gha boma la America ilo likawongoleranga ndondomeko zose zakukhwaska Intaneti. Kwe lero, Intaneti yilije mwenecho. Intaneti yili mumaoko yama mabungwe ghanandi. Mabungwe agha ndigho ghakunozga ivo vikukhumbikwa pa Intaneti nga kuŵika ndondomeko nakupanga malango ghaka gawanilo ka mauthenga pakati pa ma kompyuta pa Intaneti. Mabungweso ghanyake ghakupanga vipangizo vyakhugwiliskila ntchito kuti Intaneti yiwepo. Ghanyake mwabungwe ghakuoneskeska kuti Intaneti yiwe yawaliyose kweniso yawanangwa kwa ŵanthu aŵo ŵakuyigwiliska ntchito. Ghanyake mwa mabungwe agha ni Internet Engineering Task Force (IETF), Internet Society (ISOC) na Internet Corporation for Assigned Name and Numbers(ICANN). Awonani chithuzi 2.

Kufuma pa netiweki kufika pa Intaneti.

Chithuzi 3. Kulumikizgana kwa ma kompyuta ghose muchalo chose ndiyo Intaneti.

Fumbo likulu la muhanya uno ndakuti Intaneti ntchivichi? Intaneti ni netiweki ya ma netiweki ghama kompyuta ghose mu ma Kontineti ghankhondi na ghaŵili. Panji kuti kulumikizgana na kukolelana kwa ma netiweki ghama kompyuta muchalo chose cha pasi, awonani chithuzi 3. Apa ntchachimanyikilo kuti fumbo lakundondozgana nalo ndakuti netiweki tchivichi.

Chithuzi 4. Netiweki iyo yalumikizga ma kompyuta, phone na pulinta.

Netiweki ni vipangizo vya ma kompyuta ivyo vyaunjikika pa modza na kulumikizgana na chilato chakuti vigaŵanenge ma uthenga mwakovŵira ŵanthu muwuteŵeti wawo. Vinyake mwavipangizo vikusanginka mu netiweki ni ma foni, ma laputopu kweniso ma pulinta.

CHithuzi 5. Zinyake mwa ndondomeko zakulumikizgilana ma kompyuta mu netiweki.

Mu netiweki, ma kompyuta ghakulumikizgana munthowa ziŵiri. Nthowa yakwamba nikwendela muma mawaya. Mwazinyake mwa ndondomeko za mawaya ni nthambo za efaneti (Ethernet Cable) kweniso nthambo za fayiba (Fibre cable). Nthowa yachiŵiri iyo tindakalumikizga ma kompyuta mu netiweki nja wayalesi(wireless). Zinyake mwa ndondomeko za wayalesi ni ma setilayiti.

Malango gha pa Netiweki (Network Protocols)

Chithuzi 6. Ghanyake mwa malango gha pa Intaneti.

Nga umo tawanthu tindaka wika malango kuti tikoleraneko na kupulikanga mu mawupu agho tikuchezgamo panji kuteweta, ma kompyuta gha mu netiweki nagho ghakukhumbanga malango. Malango agha muchingelezi tikuti ma “network protocols”. Malango agha ghakovwila kuti ma kompyuta mu netiweki ghakolelanenge kweniso kuti gha gaŵanenge mauthenga mwakwenelela. Ghanyake mwamalango agha ni TCP/IP, Hypertext transfer protocol (HTTP), Simple Mail Transafer Protocol (SMTP).

Ma kompyuta kuti ghayowoyeskane na kugaŵana ma uthenga pa netiweki pakukhumbikwa mapulogiramu agho ghakuŵikika mu makompyuta. Mapulogiramu agha ndigho gha kugwilitsa ntchito malango. Ghanyake nyake mwama pulogalamu agha ni Youtube, Facebook na Whatsapp.

Ma gulu ghama netiweki.

Chithuzi 7. Personal Area Network (PAN)

Ma netiweki ghakugaŵika mu magulu mwakuyana nakakulilo kake. Gulu lakwamba lama netiweki ni Personal Area Network (PAN). Iyi ni netiweki iyo kukula kwake yindaka jumpha mamita 10 cha. Mwachiyelezgelo, pala imwe mwalumikizga vipangizo vyinu nge foni, laptop na vinyake vyakupulikizgila nyimbo mumalo ghakuchepela mamita 10 ndikuti mapanga netiweki ya PAN.

Gulu lachiŵiri la ma netiweki ni Local Area Network (LAN). Netiweki iyi njakulira kujumpha pa PAN. Pala vipangizo vyamakoputa vyalumikizgana mu nyumba, mu ofesi panji pa sukulu vikupanga LAN. kawilikawili mu LAN ma kompyuta tikulumikizgira nthambo za efaneti panji kwendela mundondomeko ya wayalesi. Ntheula kuti LAN indakandama mu nyumba, ofesi panji vipatala.

Gulu la chitatu la ma netiweki ni Metropolitan Area Network (MAN). Netiweki iyi njikulu chomene ndipo yikupangika pala ma LAN yalumikizgana. Ntheula pala ma LAN yalumikizgana mu msumba ghandakapanga MAN.

Chithuzi 8. Umo nthambo za fayiba zilikwendera munyanja kulumikizga ma netiweki pa chalo nakupanga Intaneti

Gulu lachinayi ni Wide Area Network (WAN). WAN ni netiweki yikulu chomene yeneyiyo ikupangika pala ma MAN yalumikizgana pakugwilisa ntchito nthambo za fayiba panji wailesi za setilaiti. Netiweki iyi yindakafika nakwandana ma kontineti ghose muchalo chapasi. Mugulu ili ma netiweki ghakulumikizgika na nthambo za fayiba izo zikwenda mitunda yitali kwaniso zikujumpha munyanja zapachalo, wonani Chithuzi 8.

Ntheula Intaneti ndiyo WAN ikuluchomene muchalo cha pasi.